Η λέξη κρίση ήδη από τον Ιπποκράτη ήταν συσχετισμένη στενά με το σώμα, στο βαθμό που η ασθένεια λυνόταν ή κατέληγε διαμέσου μίας κρίσης. Το σώμα είχε διάφορες όψεις ανάλογα με την εποχή αλλά ήταν ανέκαθεν συνυφασμένο με τη δομή του λόγου της εποχής του. Η σύγχρονη σημασία της λέξης ‘κρίση στο ανθρώπινο σώμα’ σχετίζεται με την πρόοδο της επιστήμης, τις τεχνολογικές καινοτομίες και τις εξελίξεις της ιατρικής. Αυτό στο βαθμό που το σώμα έγινε εύπλαστο αντικείμενο, αποκτώντας καινούργιες δυνατότητες με τη χρήση ουσιών, την προσθήκη τεχνητών μελών, τη δυνατότητα υποβοηθούμενης τεκνοποίησης, αλλαγής φύλου κ.ο.κ – γίνεται ο άνθρωπος υπεράνθρωπος, αποκτώντας ιδιότητες που παλαιότερα αποδίδονταν μόνο στο Θεό. Η κρίση του σώματος δηλαδή δεν περιορίζεται πλέον στην οξεία ασθένεια αλλά τείνει να γίνεται χρόνια. Διάφορες ασθένειες που είχαν άμεσα μοιραία κατάληξη τείνουν να παρατείνονται επί δεκαετίες, όπως το Aids και αρκετές μορφές κακοήθειας και αυτοάνοσων νοσημάτων. Δεν μπορούμε παρά να χαιρόμαστε απ’ αυτήν την πρόοδο της ιατρικής.
Ως ανάποδη όμως όψη του νομίσματος η καινούργια αυτή μορφή κρίσης του σώματος είναι σχετική με μία γενικότερη κρίση του συμβολικού, αυτού δηλαδή που συνιστά μία μορφή ορίου για τον άνθρωπο, θα λέγαμε την κατεξοχήν ανθρώπινη μορφή ορίου στο βαθμό που ο άνθρωπος είναι ομιλών. Αν όμως ο νευρωτικός κατοικεί το λόγο, στην ψύχωση θα πει ο Λακάν είναι ο λόγος που τον κατοικεί, που τον κατέχει, και είναι απ’ αυτήν την ειδική συνθήκη που το σώμα γίνεται τόσο συχνά ανοίκειο στον ψυχωτικό. Οι αρρώστιες επίσης καθιστούν το σώμα ανοίκειο. Αλλά στις ημέρες μας, η τεχνολογική πρόοδος με τα διάφορα εξαρτήματα που μας χορηγεί, την υπερπληροφόρηση που δημιουργεί και παράλληλα οι σημαντικές εξελίξεις της ιατρικής διαμορφώνουν μία καινούργια κατάσταση στην οποία το σώμα μας ή το σώμα του άλλου, του πρόωρου νεογνού για τους γονείς του, φερειπείν, τείνει να γίνεται ανοίκειο.
Η σύγχρονη χρηματοπιστωτική κρίση είναι μία άλλη εκδοχή αυτής της απώλειας συμβολικού ορίου και της δημιουργίας εικονικού χρήματος. Για να το πω με μία μόνο φράση στην εποχή μας, όταν κάτι γίνεται τεχνικά εφικτό, όσον αφορά στο σώμα -και όχι μόνο- γίνεται, κατά παράδοξη συνέπεια, ευκταίο. Να αναφέρω μερικά από τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης εποχής που αφορούν στο σώμα : Η βία στο σχολείο και την πολιτεία, μία καινούργια στάση απέναντι στο θάνατο (ευθανασία, εξασθένιση των τελετουργικών στοιχείων που τον συνοδεύουν όπως στις εκθέσεις με πτώματα), ο πολλαπλασιασμός των εξαρτήσεων πάσης φύσης, η εμφάνιση καινούργιων συμπτωμάτων (π.χ. ανδρική ανορεξία, υπερκινητικά παιδιά), η πίστη στις αυταρχικές λύσεις, η άνοδος του ρατσισμού, η διαφάνεια ως πρόταγμα, το βάρος των μέσων μαζικής ενημέρωσης, ο πληθωρισμός της εικόνας : η επιτυχία, για παράδειγμα, του facebook που - ήδη - ως λέξη παραπέμπει στο πρόσωπο ως εικόνα - και όχι ως υποκείμενο. Κάποιος δηλαδή προσεγγίζει και προσεγγίζεται καταρχήν διαμέσου της εικόνας, και όχι ως μέρος μίας αφήγησης, μίας συμμετοχής σε ένα δεδομένο συμβολικό πλαίσιο. Η εικόνα παίρνει τη θέση που είχανε οι λέξεις - όπως λέει και η παροιμία, μία εικόνα χίλιες λέξεις. Αυτή που αναρτάται στο διαδίκτυο, για παράδειγμα, είναι μία εικόνα εύπλαστη κατά βούληση, αυτοπλαστική, όπως γίνεται ολοένα και περισσότερο, το ίδιο το σώμα. Το ιδεώδες της εικόνας τείνει να αντικαταστήσει το ιδεώδες που προέκυπτε από τις συμβολικές ταυτίσεις με τη διαφορά ότι αυτές επέβαλαν ένα όριο που ετεροπροσδιοριζόταν, ενώ τώρα τα άτομα καλούνται να διαμορφώνουν τόσο τα όρια μεταξύ τους όσο και για το ίδιο τους το σώμα. Αυτοδιάθεση που έχει σίγουρα και ενδιαφέρουσες πλευρές, για παράδειγμα, όσον αφορά τη δυνατότητα συνάντησης με τους άλλους.
Η απουσία συμβολικού ορίου γίνεται ιδιαίτερα αισθητή από την απουσία της έλλειψης και, ακόμη περισσότερο, από την αίσθηση ότι η απόλαυση είναι υποχρεωτική. Αυτό δε σημαίνει ότι στις σύγχρονες δυτικού προτύπου κοινωνίες δεν υπάρχει φτώχεια - αλλά ότι η απόλαυση έχει πάρει ένα καταναγκαστικό χαρακτήρα. Η επιδημία χρήσης καινούργιων εξαρτησιογόνων ουσιών σε φτωχογειτονιές μεγαλουπόλεων είναι παράδειγμα ενός τέτοιου παράδοξου συνδυασμού. Η βουλιμία πάσης φύσης από τη διατροφική, την ιντερνετική, τις καινούργιες εξαρτησιογόνες ουσίες, οι σκαριφισμοί του δέρματος που αφορούν κυρίως τους νέους σε αναζήτηση ενός περάσματος στην ενήλικο ζωή, έχουν να κάνουν μ’αυτό : δηλαδή εκεί που δεν υπάρχει το όριο συμβολικά οι άνθρωποι στρέφονται στα βιολογικά όρια του σώματος, ή οφείλουν να επινοήσουν κάποιου άλλου τύπου όρια. Η εφευρετικότητα αυτή έχει βέβαια το ενδιαφέρον της επίσης, για να μη μας καταλαμβάνει κάποιος καταστροφισμός.
Είμαστε μόλις στην αρχή της εφαρμογής των δυνατοτήτων της γενετικής: από την ανίχνευση των γονιδίων που θα μας προκαλέσουν μετά από δεκαετίες μία ασθένεια, τη δυνατότητα κλωνοποίησης μέρους ή και όλου του οργανισμού, τις πρωτοεμφανιζόμενες γενετικές θεραπείες κλπ. Αντιλαμβανόμαστε ότι οι δυνατότητες αυτές δεν είναι και δεν θα είναι κατανεμημένες με όρους ισότητας στους πληθυσμούς ανά την υδρόγειο, αλλά σύμφωνα με μία πυραμίδα η οποία θα στενεύει όλο και περισσότερο. Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή είναι ένα παράδειγμα των καταχρήσεων που γίνονται ή που ενδέχεται να γίνουν, από τη γονιμοποίηση γυναικών πολύ μεγάλης ηλικίας, μέχρι την προσωρινή μεταμόσχευση μήτρας με στόχο την τεκνοποίηση, την επιλογή φύλου στο παιδί και σύντομα ειδικών χαρακτηριστικών: μία καινούργιου τύπου, δηλαδή, ευγονική.
Η αισθητική ιατρική είναι η πιο γνωστή από μία σειρά ιατρικών πρακτικών που δεν αφορούν πλέον αρρώστους, ή τέλος πάντων οι άρρωστοι είναι λίγοι σε σύγκριση με το σύνολο των ατόμων που τις χρησιμοποιούν. Μία ολόκληρη γκάμα ιατρικών υπηρεσιών δεν έχει πλέον στόχο την εξάλειψη κάποιας ασθένειας αλλά την ‘καλύτερη’, εντός εισαγωγικών, λειτουργικότητα, ή, ακόμη και την υπεραναπλήρωση κάποιας αναπηρίας. Η ψυχιατρική έχει γίνει το κατεξοχήν πεδίο εφαρμογής αυτής της τάσης, με την αλόγιστη χρήση ψυχοτρόπων σε καταστάσεις όπου η οδύνη είναι μέρος της ζωής, π.χ. στο πένθος ή σε άγχος και καταθλιπτική διάθεση που αφορά στην αντιμετώπιση των προβληματισμών και των ψυχοσυγκρούσεων, τα οποία συχνά θα μπορούσαν να βρουν μία πιο γόνιμη λύση μέσα από διαδικασίες όπως η ψυχανάλυση.
Το σώμα ανέκαθεν δυσφορούσε μέσα στον πολιτισμό, σε κάθε εποχή με διαφορετικό τρόπο. Αν, για παράδειγμα, ο Φρόιντ μιλούσε για τη δυσφορία εξαιτίας της σεξουαλικής καταπίεσης, της μη ελεύθερης έκφρασής τους με συνέπεια τη νεύρωση, η σεξουαλική απελευθέρωση που ακολούθησε, εν μέρει σε συνάρτηση με τις φροϊδικές αυτές ιδέες, προκαλεί μια νέου τύπου δυσφορία που όμως έχει σχέση, όχι πλέον με την έλλειψη ικανοποίησης, αλλά, επαναλαμβάνω, με την έλλειψη της έλλειψης. Ήταν προτιμότερη άραγε η προηγούμενου τύπου δυσφορία στην οποία το όριο από το συμβολικό καταπίεζε, απ’ ότι η τυραννία της υπέρ - απόλαυσης, του εικονικού και του ατομικισμού; Κάθε τύπου δυσφορία, προσωπική ή συλλογική, έχει ως άλλη όψη κάποιες δυνατότητες δημιουργίας που στη σημερινή εποχή διαμεσολαβούνται, ως επί το πλείστον, από τις τεχνοεπιστήμες.
Η τάση της καταγγελίας και ακόμη χειρότερα του διωγμού κάποιας ομάδας ανθρώπων που ανήκουν σε κάποια φυλή ή σε κάποιου άλλου τύπου μειονότητα και η διεκδίκηση κάποιας ‘εθνικής καθαρότητας’ οξύνεται, ως γνωστόν, σε περιόδους κρίσης, κοινωνικής καταρχάς αλλά και οικονομικής. Ο ρατσισμός σαφέστατα δεν είναι ένα σύγχρονο και μόνο φαινόμενο, έστω και αν ευνοείται σε κάποιες συνιστώσες του από τη σύγχρονη δυσφορία. Ο αποδιοπομπαίος φορτώνεται τις αιτίες των δεινών μία ομάδας και ο εξοστρακισμός του δίνει στα μέλη της ομάδας ένα αίσθημα εικονικής ταυτότητας εκεί που οι συμβολικές ταυτίσεις βρίσκονται σε κρίση. Η εικονική αυτή ταυτότητα την οποία βλέπουμε με ευχέρεια στην ομοιογένεια του στυλ των ατόμων που συγκροτούν ‘τα σώματα ασφαλείας’ των ρατσιστικών ομάδων είναι σχετική βέβαια με τη σημασία που δίνεται σήμερα στην εικόνα.
Το σώμα τρανς δεν είναι επίσης κάτι καινούργιο αλλά πρώτη φορά διεκδικείται και γίνεται δικαίωμα. Δηλαδή ο καθένας να μπορεί να επιλέγει το φύλο του είτε όσον αφορά στην ταυτότητά του και μόνο, να λέγεται δηλαδή άντρας ή γυναίκα ή ακόμη και απροσδιόριστου φύλου, αλλά ακόμη και να μπορεί να αλλάζει την εμφάνιση των χαρακτηριστικών του φύλου του, είτε όσον αφορά στην ένδυση είτε ακόμη και στην ανατομία του. Η απουσία συμβολικού ορίου είναι ιδιαίτερα αισθητή εδώ, όπως και η διεκδίκηση της αυτοδιάθεσης του σώματος. Μια ακραία μορφή αυτοδιάθεσης του σώματος μπορεί να είναι ακόμη και η πώληση των οργάνων του.
Yorgos DImitriadis
[1] Απόσπασμα από την εισαγωγή ενός συνεδρίου που έγινε στην Αθήνα στις 7, 8 και 10 Νοεμβρίου 2014, συνδιοργάνωση του Τμήματος Ψυχαναλυτικών Μελετών του Πανεπιστημίου Paris-Diderot και του Τμήματος Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών